Audio

Text

Ik weet, dat geiht to Enn. De bringt us na’n Osten to. Ik bün gräsig bangen dorför, wat denn mit us passeert. Man dat Vegeteren siet Maanden hier in Varel is so elennig. Ik weet bald nich mehr wat gräsiger is, hierblieven oder dat man us wegbringen deit. In’n Oktobermaand 1941 hett man us ut Emden herbracht. Meist nix dörven wi mitnehmen. So as Veeh sünd wi verladen wurrn, mien Mann Louis, ik un noch 21 anner Minschen. De meisten opsmeten un hinfällig Bewahners van dat Olenhus in Emden. De meisten weern in Ostfreesland up de Welt kamen un müssen ehr Jödensteern dragen. Wieldat Louis Vörsteher van de Gemeen in Emden ween is, is he de Baas van de neie Unnerkunft wurrn. Mit 23 Lüüd sünd wi hier tosamenschuuvt wurrn. In 7 lüttje un verkamen Kamers. För us all gifft dat blots een Klo. Slapen mööt wi up Feldbetten. Hier in de Schüttingstr. 13 hebbt de Geschister Weinberg en lütt jöödsch Olenhus bedreven, bit wi kamen sünd. Dat alleen mööt all düchtig eng ween hebben. Man dat is kien Vergliek to dat, wat nu is. De Weinbegs sünd al weg. In’n Osten Wi hebbt noch en lüttjet beten Tiet. De Olen gaht faken stumm, upstunns ok liesen greinend, wenn se sik eenfach in ehr Elend ringeven. Loius un ik geevt us düchtig Möh. Man Trost kann hier kieneen finnen.
In de Twüschentiet hebbt wi de Anordnung för de Aftransport kregen. Dor heet dat, wi kaamt na Theresienstdt. Louis un ik hebbt noch een Postkaart an us Kinner in Sweden stüert. Ik mag hapen, se kaamt an. Klaar, kunnen wi nich schrieven, wo dat allns utsüht. Anners gifft dat kien Mööglichkeit, dat de Kaart dör de Zensur kamen würr. Ik bün so bleed, dat de Kinner in’t Utland sünd. Liekers bringt mi dat Lengen un de Sorg meist üm mien Verstand. Wat mag ik hapen, dat se dat all gott geiht.

Siet dat 17. Jahrhunndert hebbt de Jöörden klaar un natürlich in Varel leevt. Se hebbt dat Leven in de Stadt van de Sellskupp un van de Wirtschopp rieker maakt. Dat geev Ladens, so as dat Koophus Weiß, wo de Inwahner van Varel geern inköpen gungen. Denn geev dat de Lederwarenfabrik Schwabe, wo vele Arbeiters ut Varel en goot Inkamen kregen. Jöödsch Mitbörgers wurrn in de Stadtrat wählt un jöödsch Ünnernehmers hebbt soziale Stiftungen in de Stadt grünnt. Un klaar un natürlich geev dat in Varel ok en Synagog, de siet 1848 in de Osterstraat stunn. Se is in de Reichsprogromnach van’n 9. Novembermaand 1938 plünnert wurrn un denn ansteken wurrn. Velen Jöden ut Varel weern vördem al utwannert. Un för annere weern disse gruligen Belevnissen van disse Nacht dat Teken up de Flucht to gahn. Man nich all kunnen oder wullen de Heimat achter sik laten.
Upletzt bleev blots noch dat jöödsch Olenhus. An’n 23. Julimaand 1942 weer mit de Deportation van de Bewahners van dat Weinberghus dat jöödsch Leven in Varel vörbi. De meist van de Deportierten sünd al kört na’t Ankamen in’t Ghetto Theresienstadt sturven. De Baas van dat Heim Betti un Louis Wolff hett man in’n Harvst 1944 in de Gaskamers van Ausschwitz ümbracht.